W odpowiedzi na wniosek w sprawie interpretacji art. 174 ust. 4 ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym (t.j. Dz.U. z 2012 r., poz. 572 ze zm.) w zakresie sposobu przyznawania stypendium rektora dla najlepszych studentów w ramach 10% liczby studentów danego kierunku studiów prowadzonego na uczelni oraz możliwości zastosowania dodatkowego podziału 10% najlepszych studentów pośród studentów poszczególnych lat lub form studiów na określonym kierunku, przedstawia się co następuje.
Zasady przyznawania stypendium rektora dla najlepszych studentów regulowane są przepisami ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym, dalej Ustawa. Z punktu widzenia ostatnich zmian legislacyjnych, wprowadzono istotne ograniczenia podmiotowe co do osób, które takie stypendium mogą otrzymać. Art. 174 ust. 4 Ustawy stanowi jasno, że „środki z dotacji, o których mowa w art. 94 ust. 1 pkt 7 i ust. 4, przeznaczone na stypendia rektora dla najlepszych studentów przyznawane w liczbie nie większej niż 10% liczby studentów każdego kierunku studiów prowadzonego w uczelni stanowią nie więcej niż 40% środków przeznaczonych łącznie na stypendia rektora dla najlepszych studentów, stypendia socjalne oraz zapomogi”.
Pomimo stosunkowo prostej konstrukcji przytoczonego przepisu Ustawy, w praktyce spotyka się on z wieloma wątpliwościami o charakterze interpretacyjnym. Skupiając się na zagadnieniu będącym przedmiotem niniejszej interpretacji, tj. fragmencie „środki z dotacji (…) przeznaczone na stypendia rektora dla najlepszych studentów przyznawane w liczbie nie większej niż 10% liczby studentów każdego kierunku studiów prowadzonego w uczelni (…)”, należy na wstępie posłużyć się wykładnią językową jako podstawową.
Analizując przytoczony fragment, ponad wszelką wątpliwość można rozstrzygnąć, że liczba stypendystów rektora (najlepszych studentów) nie może przekroczyć 10% wszystkich studentów danego kierunku prowadzonego na uczelni. Przy czym mowa tu o stypendiach, na które uczelnia otrzyma środki z dotacji budżetowej państwa na zadania związane z bezzwrotną pomocą materialną dla studentów w zakresie, który określa art. 173 ust. 1 Ustawy, czyli również stypendium rektora dla najlepszych studentów. Podkreślenia wymaga, że sformułowanie „wszystkich studentów danego kierunku prowadzonego na uczelni” oznacza, że zakres podmiotowy obejmuje studentów studiów I stopnia, II stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich, zarówno w formie stacjonarnej jak i niestacjonarnej. W tym zakresie, interpretacje są powszechnie bezsporne.
Mimo to, w odniesieniu do przytoczonego fragmentu art. 174 ust. 4 Ustawy, próba jednoznacznej interpretacji stwarza szereg wątpliwości. W praktyce, odpowiednia wykładnia tegoż przepisu stanowi o zapewnieniu właściwego systemu przyznawania stypendium rektora na uczelniach, co z pewnością jest zagadnieniem niezwykle ważnym w świetle tendencji ustawodawczych w kierunku większego upodmiotowienia studentów oraz zwiększenia bezzwrotnej pomocy materialnej dla studentów, w tym mechanizmów motywacyjnych, do których można zaliczyć w szczególności stypendium rektora dla najlepszych studentów. Problem ten nabiera szczególnego znaczenia wobec wątpliwości, czy i w jakim stopniu 10% najlepszych studentów kierunku można rozdzielić na poszczególne lata lub formy studiów na danym kierunku.
Problematyka interpretacji art. 174 ust. 4 Ustawy wymaga zastosowania kolejnej metody wykładni, tj. wykładni systemowej – w tym przypadku wewnętrznej, za którą przemawia także pogląd Naczelnego Sądu Administracyjnego, który w uchwale z dnia 29 maja 2000 r., FPS 2/00 podniósł, że „żadnego przepisu ustawy (…) nie można interpretować w oderwaniu od jej pozostałych przepisów”. Należy zatem rozeznać, w jakim stopniu intepretowany, przytoczony wyżej przepis, odnosi się do pozostałych regulacji umiejscowionych w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym, a co dalej idzie, czy występuje istotna korelacja z innymi przepisami Ustawy.
Wobec powyższego, przytoczenia wymaga treść art. 186 ust. 1 Ustawy, zgodnie z którym „Szczegółowy regulamin ustalania wysokości, przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej dla studentów, o których mowa w art. 173 ust. 1 pkt 1-3 i 8, w tym szczegółowe kryteria i tryb udzielania świadczeń pomocy materialnej dla studentów, wzory wniosków o przyznanie świadczeń pomocy materialnej, wzór oświadczenia o niepobieraniu świadczeń na innym kierunku studiów oraz sposób udokumentowania sytuacji materialnej studenta ustala rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego”. Przepis ten zawiera w sobie niewątpliwie normy kompetencyjne, które stanowią uszczegółowienie w odniesieniu do art. 174 ust. 4 Ustawy, przydając rektorowi w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego kompetencje, do odpowiedniego kształtowania kryteriów i trybu udzielania świadczeń pomocy materialnej dla studentów, w tym stypendium rektora dla najlepszych studentów.
Odnosząc się do wykładni językowej i systemowej, należy zatem uznać, że dopuszczalny jest dalszy podział maksymalnej puli 10% najlepszych studentów określonego kierunku prowadzonego na uczelni na poszczególne lata lub formy studiów. Art. 186 ust. 1 Ustawy dopełnia bowiem art. 174 ust. 4 Ustawy we wskazanym zakresie, kształtując wobec rektora, przy bezwzględnym udziale samorządu studenckiego, uprawnienie do zarządzania Funduszem Pomocy Materialnej, w tym do ustalania szczegółowych zasad przyznawania świadczeń.
W celu wyeliminowania ewentualnych pozostałych wątpliwości, zasadnym jest także posłużenie się w tym względzie wykładnią celowościową, Warto przytoczyć w tym miejscu poglądy utrwalonej doktryny, która dobitnie podkreśla, że badanie znaczenia prawa powinno następować ze szczególnym uwzględnieniem sensu lub celów, które realizować ma określona regulacja. Wskazuje się wręcz, że pomijanie celu regulacji prawnej oraz posługiwanie się jedynie wykładnią gramatyczną jest jednym najczęściej spotykanych błędów w stosowaniu prawa administracyjnego (W. Jakimowicz, Wykładnia prawa administracyjnego, Zakamycze, Warszawa 2006, s. 439). W przypadku gdy zastosowanie kolejno również wykładni systemowej nie daje jednoznacznej intepretacji przepisu, zastosowanie wykładni celowościowej jest tym bardziej uzasadnione.
Rozumowanie, zgodnie z którym przytoczony uprzednio fragment art. 174 ust. 4 Ustawy określa w sposób kategoryczny warunki przyznawania stypendium rektora dla najlepszych studentów, bez możliwości dalszego rozdziału tej puli na poszczególne lata lub formy studiów, należy uznać za błędne i godzące w zasadę równości wobec prawa. Wybór wykładni celowościowej w przedmiotowej sprawie ma zatem tzw. silne uzasadnienie aksjologiczne, tj. odwołujące się do wartości konstytucyjnych (W. Jakimowicz, Wykładnia…, s. 446 i n.).
W kontekście zagadnienia możliwości dalszego podziału 10% najlepszych studentów na poszczególne lata lub formy danego kierunku studiów, należy stwierdzić,
że wykładnia celowościowa również dopuszcza taką możliwość. Intencją ustawodawcy przy prawnym uregulowaniu stypendium za wyniki w nauce oraz stypendium za wyniki w sporcie było wprowadzenie odpowiednich mechanizmów motywacyjnych, skłaniających studentów do dodatkowej działalności o charakterze naukowym i sportowym, wykraczającej poza ramy podstawowych obowiązków studenta. Idea ta opierała się na konstytucyjnej zasadzie równości wobec prawa i zmierzała do szeroko rozumianego wspierania wyróżniających się studentów. Podkreślić należy, że w stanie prawnym przed wejściem w życie ostatniej nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym, nie występowały żadne problemy interpretacyjne w zakresie podziału środków na stypendia za wyniki w nauce oraz stypendia za wyniki w sporcie.
Wobec ostatniej nowelizacji ustawy oraz w obliczu skonsolidowania stypendiów za wyniki w nauce oraz za wyniki w sporcie w stypendium rektora dla najlepszych studentów, należy zaznaczyć, że pomimo jednoczesnego wprowadzenia ograniczenia ilościowego, ustawodawca rozszerzył kryteria przyznawania tegoż stypendium również o osiągnięcia artystyczne. Wobec powyższego zasadnym jest wniosek, iż intencją ustawodawcy przy nowelizacji art. 174 Ustawy z całą pewnością nie było ograniczanie dostępu do przedmiotowego stypendium. Jego ideą jest równe wsparcie studentów, zatem nieuprawnionym jest ograniczenie przez uczelnie możliwości podziału puli 10% określonej w art. 174 ust. 4 Ustawy na poszczególne lata lub formy studiów w ramach danego kierunku.
W obliczu wcześniejszych interpretacji, stosując wykładnię celowościową niebagatelne znaczenie ma zestawienie art. 174 ust. 4 wraz z art. 186 ust. 1 Ustawy, bowiem jak wcześniej wykazano, pomiędzy tymi przepisami zachodzi istotna korelacja. Intencją ustawodawcy przy wprowadzaniu regulacji ujętej w art. 186 ust. 1 Ustawy było umożliwienie rektorom, przy współpracy z samorządem studenckim, autonomicznego kształtowania zasad zarządzania Funduszem Pomocy Materialnej, szczególnie w zakresie określania zasad, warunków i trybów przyznawania świadczeń pomocy materialnej. Przepis ten znajduje szerokie oparcie w zasadzie autonomii szkół wyższych.
Wspomnienia w tym miejscu wymaga także, że zgodnie z art. 174 ust. 2 Ustawy, który stanowi, że „Rektor w porozumieniu z uczelnianym organem samorządu studenckiego (…) dokonuje podziału dotacji, o których mowa w art. 94 ust. 1 pkt 7 i ust. 4” wyłącznie do kompetencji rektora, wespół z samorządem studenckim, należy podział dotacji budżetowej na bezzwrotną pomoc materialną dla studentów. Zestawienie tegoż przepisu z art. 186 ust. 1 Ustawy pozwala zatem jednoznacznie stwierdzić, że swoboda w kształtowaniu Funduszu Pomocy Materialnej w ramach uczelni, obejmować może także odpowiedni podział środków z puli przeznaczonej dla 10% najlepszych studentów na poszczególne lata lub formy określonego kierunku studiów.
Poglądy te znajdują również oparcie w praktyce. Rzeczywiste funkcjonowanie sektora szkolnictwa wyższego pokazuje wiele niedoskonałości wynikających m.in. z błędów legislacyjnych, niestaranności ustawodawcy jak również z niefrasobliwości samych szkół wyższych. Praktyka dobitnie wykazuje, że programy oraz plany kształcenia nie są tworzone równomiernie, co implikuje zróżnicowany nakład pracy studentów na różnych etapach studiów. Wynika z tego również zmienny poziom trudności w odniesieniu do zaliczania poszczególnych semestrów i lat studiów. Oznacza to jednocześnie, że w praktyce, na pewnych latach studiów łatwiej jest zdobyć oceny wyższe. Wynikać to może między innymi z mniejszego obciążenia w poszczególnych semestrach, co pozwala na poświęcenie większej ilości czasu na odpowiednie przygotowanie się do zaliczeń oraz egzaminów.
Statystyki pokazują, jak bardzo zróżnicowane są, na niemal wszystkich polskich uczelniach, średnie ocen całego roku (edycji) na poszczególnych etapach całych studiów. Potwierdza to szczególnie nie tyle dopuszczalność, co wręcz zasadność dokonywania podziału puli 10% najlepszych studentów kierunku na poszczególne lata lub formy studiów określonego kierunku. Warto w tym miejscu również podkreślić, że podział puli 10% na poszczególne lata lub formy studiów stosowany jest obecnie m.in. na Uniwersytecie Warszawskim, Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II czy też Uniwersytecie Gdańskim.
Podsumowując, zastosowanie do art. 174 ust. 4 Ustawy jedynie wykładni językowej jest dalece niewystarczające i wymaga zastosowania dodatkowo wykładni systemowej oraz celowościowej. Jak wykazano, interpretacja art. 174 ust 4. Ustawy nie może pozostawać w oderwaniu od pozostałych norm wynikających z Ustawy, a w szczególności od art. 174 ust. 2 oraz art. 186 ust. 1, jak również nie może pozostawać w sprzeczności z ideą tworzenia równych szans w uzyskiwaniu stypendium motywacyjnego, jakim jest niewątpliwie stypendium rektora dla najlepszych studentów.